ضرورت بهره‌گیری مدیریت‌شده از یافته‌های علمی در فهم آیات وحی | اقتصاد فارسی

به گزارش خبرگزاری تسنیم از قم ، حجت‌الاسلام امیررضا اشرفی، عضو هیئت علمی گروه تفسیر و علوم قرآن مؤسسه امام خمینی ( ره ) ، در نشست علمی « نقش نظریه‌های علمی در تفسیر قرآن » که در موسسه امام خمینی(ره) برگزار شد، اظهار کرد : عنوان این پژوهش بررسی جایگاه نظریه‌های علمی در صحنه تفسیر قرآن است . بخشی از مبانی این بحث به حوزه « علم و دین » ، « علم و تفسیر قرآن » و نسبت نظریه‌ها و یافته‌های علمی با فهم آیات الهی بازمی‌گردد . قرآن کریم در طول تاریخ الهام‌بخش دانشمندان در حوزه‌های مختلف علوم بوده و به‌ویژه در دوران شکوفایی تمدن اسلامی، بسیاری از دانشمندان مسلمان با تأسی از قرآن به تولید علم و ورود در عرصه‌های علمی تشویق شده‌اند .

وی افزود : یکی از پرسش‌های اساسی این است که رابطه قرآن و علوم چیست؟ نظریه‌ها و یافته‌های علمی چه تأثیری بر فهم و تفسیر قرآن دارند و بالعکس نقش قرآن در توسعه علوم چگونه قابل تبیین است؟ در این پژوهش تمرکز ما بر بخش نخست یعنی نقش نظریه‌های علمی در تفسیر قرآن است . هرچند در اصطلاح، نظریه علمی عمدتاً به علوم تجربی اطلاق می‌شود، اما در این تحقیق مراد از نظریه علمی مجموعه‌ای منسجم از گزاره‌ها و فرضیه‌هایی است که در چارچوب معتبر یک رشته علمی و مبتنی بر مشاهدات، آزمایش‌ها یا عقلانیت روشمند سامان یافته و در پی تبیین یک یا چند پدیده هستند .

حجت‌الاسلام اشرفی با بیان اینکه نظریه علمی باید سه ویژگی داشته باشد، گفت : این نظریه‌ها اولاً در بستر یک رشته علمی شناخته‌شده شکل گرفته باشند، ثانیاً مبتنی بر روش‌ها و ابزارهای مورد تأیید متخصصان همان رشته باشند و ثالثاً از حد حدس‌های شخصی فراتر رفته و از اعتبار روشی لازم برخوردار باشند . بر این اساس، پژوهش حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی، نقش این نظریه‌ها را در سطوح مختلف فرایند تفسیر قرآن بررسی کرده است .

عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی ( ره ) تصریح کرد : یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد نظریه‌های علمی در صورت رعایت دقیق مبانی و قواعد تفسیری می‌توانند در حوزه‌هایی همچون مسئله‌یابی، فرضیه‌سازی، کمک به معنا‌یابی و قرینه‌سازی، تحلیل ابعاد موضوع، تبیین مبانی مسئله و حتی ارائه روش حل مسئله نقش‌آفرینی کنند . روش کار در این پژوهش « استقراء تحلیلی » بوده و ابتدا پیشینه موضوع بررسی و انواع تعامل نظریه‌های علمی با تفسیر قرآن شناسایی، پالایش و در پرتو مبانی معتبر تفسیر ارزیابی شده است .

وی با اشاره به دیدگاه‌های مختلف در این زمینه گفت : برخی مخالف هرگونه دخالت یافته‌ها و نظریه‌های علمی در تفسیر قرآن هستند و معتقدند مفسر باید با ذهن خالی به قرآن مراجعه کند؛ در مقابل، برخی دیگر تأکید دارند نباید خود را از ظرفیت علوم محروم کرد و می‌توان از آنها به عنوان ابزار یا قرینه فهم دقیق‌تر قرآن بهره برد . گروهی نیز این تأثیر را اجتناب‌ناپذیر دانسته و معتقدند مفسر خواه‌ناخواه با پیش‌دانسته‌ها وارد میدان تفسیر می‌شود . در عین حال، عده‌ای از دانشمندان نظیر علامه مصباح یزدی بر امکان مدیریت این تأثیر تأکید داشته و نسبت به دخالت افراطی نظریه‌های علمی ـ خصوصاً با توجه به ناپایداری برخی نظریه‌ها و ثبات وحی ـ هشدار می‌دهند .

حجت‌الاسلام اشرفی در ادامه خاطرنشان کرد : قرآن کتاب هدایت و حقیقت ثابت الهی است و اگرچه بهره‌گیری از علوم می‌تواند به کشف بهتر مرادات قرآن کمک کند، اما باید مراقب بود تفسیر قرآن وابسته و مقید به نظریاتِ گذرا و تغییرپذیر نشود . بنابراین اصل، استفاده از نظریه علمی تا جایی مطلوب و مفید است که در خدمت کشف پیام وحی باشد و نه تعیین‌کننده آن .

وی تأکید کرد : یکی از مهم‌ترین آثار نظریه‌های علمی در تفسیر قرآن مسئله‌یابی و جهت‌دهی به ذهن مفسر است . این نظریه‌ها اگر در چارچوب اصول صحیح تفسیری به کار گرفته شوند، می‌توانند ابزار مهمی برای نظام‌مند کردن فرایند فهم قرآن باشند و افق‌های تازه‌ای را در فهم آیات الهی بگشایند .

 عضو هیئت علمی موسسه امام خمینی ( ره ) ، تأکید کرد : نظریه‌ها و یافته‌های علمی می‌توانند مفسران را در شناسایی مسائل جدید، فرضیه‌سازی و تحلیل احتمالات یاری دهند و فهم آیات قرآن را دقیق‌تر و کارآمدتر کنند .

حجت‌الاسلام اشرفی در بررسی تعامل میان علم و قرآن تأکید کرد که نظریه‌ها و یافته‌های علمی می‌توانند به مفسران کمک کنند تا آیات قرآن را با دقت و تعمق بیشتری تحلیل و تبیین کنند . وی بر دو نقش مهم نظریه‌های علمی در تفسیر قرآن، یعنی مسئله‌یابی و فرضیه‌سازی، تأکید کرد و آن را بخشی مهم از فرایند فهم عمیق قرآن دانست .

وی افزود : یکی از نکات مهم در تفسیر قرآن این است که موضوعات باید یا مستقیماً از خود قرآن استخراج شوند یا با بهره‌گیری از منابع بیرونی و یافته‌های علمی بررسی شوند و سپس با توجه به قرآن سنجیده شوند . به ویژه در رویکرد شهید سید محمدباقر صدر ، تأکید بر این است که مسئله ابتدا باید از تجربه‌های بشری و مشاهدات علمی استخراج شود و سپس به قرآن عرضه گردد تا دیدگاه و نظریه قرآن درباره آن مشخص شود .

حجت‌الاسلام اشرفی خاطرنشان کرد : نظریه‌های علمی با توسعه‌هایی که یافته‌اند، پرسش‌های متعددی را مطرح می‌کنند که بسیاری از آن‌ها در سطح مبانی قرار می‌گیرند . به عنوان مثال، این نظریه‌ها می‌توانند درباره معنا و معناداری گزاره‌های دینی و قرآنی پرسش ایجاد کنند، یا بر زبان دین و زبان قرآن تأثیر بگذارند و از این طریق بر فرایند تفسیر قرآن اثرگذار باشند .

وی تصریح کرد : برخی نظریه‌ها و یافته‌های علمی، چالش‌هایی جدی در تفسیر قرآن ایجاد کرده‌اند . برای نمونه، مسائل مربوط به عدالت الهی، حکمت الهی، لطف و مهربانی الهی، و رحمت الهی، در مواجهه با شرور موجود در جهان، همواره موضوع بحث بوده است . این پرسش مطرح شده که اگر قرآن خداوند را به صورت مطلق مهربان معرفی می‌کند، چگونه می‌توان این صفت را با وجود شرور و بدی‌های عالم جمع کرد؟ همچنین نظریه‌های علمی درباره آفرینش و تکامل، نفوذ زیادی در محافل علمی داشته و پرسش‌هایی درباره سازگاری ظاهر آیات قرآن با این نظریه‌ها ایجاد کرده‌اند . برخی مفسران در مواجهه با این مسائل، از ظاهر قرآن عقب‌نشینی کرده و برخی دیگر تلاش کرده‌اند سازگاری میان نظریه‌ها و متن قرآن را تبیین کنند .

حجت الاسلام اشرفی گفت: نظریه‌های علمی در فرایند تفسیر قرآن نقش‌های مهم و متنوعی ایفا می‌کنند که دو نمونه‌ی برجسته‌ی آن، مسئله‌یابی و فرضیه‌سازی است؛ بدین معنا که از یک‌سو به مفسر در شناسایی مسائل و پرسش‌های نو و گشودن افق‌های فکری گسترده‌تر یاری می‌رسانند و از سوی دیگر، با طرح احتمالات مختلف در تفسیر آیات ـ به‌ویژه آیات متشابه ـ ذهن مفسر را برای تحلیل دقیق‌تر مفاهیم قرآن تجهیز می‌کنند. با این حال، کارکرد نظریه‌های علمی به این دو نقش محد ود نمی‌شود و در چارچوب ضوابط صحیح تفسیر می‌توانند در تعمیق فهم آیات، سامان‌دهی داده‌های تفسیری و ارتقای دقت تحلیل‌ها نیز نقش‌آفرین باشند .

حجت‌الاسلام اشرفی در پایان خاطرنشان کرد : برخی نظریه‌های علمی، به ویژه درباره پدیده‌های کیهانی و طبیعی، می‌توانند احتمالاتی را در ذهن مفسر زنده کنند . این احتمالات باید با اصول و روش‌شناسی تفسیر سنجیده شوند، اما در هر صورت، مفسر باید به آن‌ها توجه داشته باشد تا تحلیل و فهم دقیق‌تری از مفاهیم قرآن ارائه شود و تعامل میان علم و دین به صورت متعادل و الهام‌بخش ادامه یابد.

انتهای پیام/