پشت پرده صادرات مخفی گاز | اقتصاد فارسی

به گزارش اکوایران، بخش عمده‌ای از صنایع بزرگ ایران مانند فولاد، سیمان و پتروشیمی، سال‌هاست از گاز طبیعی با قیمت پایین برخوردارند. مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی اعلام کرده بود که تنها در سال ۱۳۹۷، یارانه پنهان گاز طبیعی در صنعت، معدن و پتروشیمی حدود 5.2 میلیارد دلار و یارانه پنهان برق 4.3 میلیارد دلار بوده است. این یعنی صنایع انرژی‌بر در مجموع نزدیک به 9.5 میلیارد دلار یارانه دریافت کرده‌اند؛ عددی که نشان می‌دهد صادرات این صنایع عملاً معادل صادرات گاز ارزان ایران است.

طبق اعلام شرکت ملی صنایع پتروشیمی، نرخ جدید گاز خوراک و سوخت صنایع بورسی و غیر بورسی در 4 ماه ابتدایی سال 1404 برای پتروشیمی‌ها حدود 10 هزار تومان، سوخت پتروشیمی‌ها، پالایشگاه‌ها و واحدهای فولاد جدود 6 هزار و 500 تومان، واحدهای تولید فلزات و کانی‌های فلزی حدود 4 هزار و 500 تومان، صنایع سیمان حدود هزار و 500 تومان و سایز صنایع نیز در حدود هزار تومان است. 

گلخانه‌ها؛ صادرات سبز اما پرانرژی

صادرات گاز مجازی تنها به صنایع سنگین محدود نمی‌شود. بخش کشاورزی نیز، به‌ویژه در محصولات گلخانه‌ای، سهم قابل توجهی دارد. مدیرعامل شرکت ملی گاز اخیراً تاکید کرده که گلخانه‌های ایران گاز را با ارزان‌ترین نرخ دریافت می‌کنند و همین موضوع باعث شده محصولات گلخانه‌ای ایران در بازارهای خارجی رقابتی شوند.

بخش قابل توجهی از صادرات محصولات گلخانه‌ای ایران، از جمله خیار، گوجه‌فرنگی، فلفل دلمه‌ای، بادمجان و کدو سبز، با استفاده از گاز طبیعی یارانه‌ای تولید می‌شود. استفاده از گاز طبیعی و به صورت کلی انرژی، برای کنترل دما در فصل‌های سرد، به ویژه در مناطق مرکزی و کویری کشور، ضروری است و بخش بزرگی از هزینه تولید محصولات گلخانه‌ای را تشکیل می‌دهد. در نتیجه، هزینه تمام‌شده این محصولات نسبت به استانداردهای جهانی پایین‌تر است و ایران توانسته سهم صادراتی خود را در بازارهای منطقه‌ای و کشورهای همسایه افزایش دهد. با این حال، این رویه به معنای انتقال یارانه انرژی به شکل غیرمستقیم به خارج از کشور نیز هست و پرسش‌هایی درباره مدیریت منابع ملی ایجاد می‌کند.

از زمان هدفمندی یارانه‌ها، تعرفه‌های مشترکین گلخانه‌ای حدوداً ۶۰ تومان بوده و چند سال بعد حدود سال ۹۴ به ۶۹ تومان در فصول سرد سال افزایش یافت و از سال ۸۹ تا آبان 1403 افزایش این تعرفه برای این دسته از مشترکین متوقف شد تا اینکه مصوبه ۲۰ آبان 1403 هیئت وزیران، وزارت نفت را مکلف کرده که تعرفه گلخانه‌ها را هر شش ماه یک بار بر اساس پنج درصد بالاترین نرخ فروش داخلی محاسبه و دریافت کند. به عبارت دقیق‌تر قیمت گاز به رقم ۱۷۰ تومان افزایش پیدا کرد. باوجود این افزایش نرخ همچنان به نظر می‌رسد که تولید و صادرات در این بخش از مزیت برخودار است.

طبق آمار سازمان توسعه تجارت، در سال گذشته بیش از ۷۰۰ هزار تن محصولات گلخانه‌ای، زینتی و قارچ خوراکی به ارزش ۳۱۶ میلیون دلار از ایران صادر شده است. بخش بزرگی از این محصولات برای گرمایش و تولید به مصرف بالای گاز وابسته‌اند. بنابراین، این صادرات در عمل معادل صادرات انرژی یارانه‌ای نیز محسوب می‌شود.

مزیت نیروی کار و انرژی ارزان

کارشناسان اقتصادی معتقدند، ایران در عرصه صادرات چند مزیت جدی دارد که از جمله آنها نیروی کار نسبتاً ارزان و انرژی ارزان است. به گفته مهدی پازوکی، کارشناس اقتصادی، پایین بودن قیمت حامل‌های انرژی و دستمزد نیروی کار، جذابیت ایران برای سرمایه‌گذاری صادرات‌محور را بالا برده است.

این مزیت‌ها در کنار هم سبب شده محصولات ایرانی، حتی با بهره‌وری پایین‌تر نسبت به رقبای خارجی، همچنان در بازارهای منطقه‌ای و جهانی حضور داشته باشند.

اگر انرژی ارزان نباشد؟

پرسش اصلی این است که اگر ایران مزیت انرژی ارزان را از دست بدهد، چه اتفاقی برای صادرات رخ می‌دهد؟ تجربه نشان داده با هر بار افزایش قیمت حامل‌های انرژی یا محدودیت در تخصیص گاز، صنایع انرژی‌بر بلافاصله با افت تولید و افزایش هزینه تمام‌شده مواجه شده‌اند و برخی معتقدند که در صورت حذف یارانه انرژی، قیمت تمام‌شده کالاهای صنعتی و کشاورزی ایران به شدت افزایش می‌یابد و توان رقابت در بازارهای جهانی کاهش پیدا می‌کند. محصولات گلخانه‌ای نیز، که اکنون به لطف گاز ارزان جایگاهی در صادرات دارند، ممکن است بازار خود را از دست بدهند.

صادرات گاز مجازی ایران اگرچه به ظاهر یک مزیت صادراتی به حساب می‌آید، اما در واقع نشانه‌ای از تکیه بیش از حد به انرژی یارانه‌ای است. ادامه این روند بدون اصلاح، می‌تواند به هدررفت منابع ملی منجر شود. در عین حال، حذف ناگهانی یارانه‌ها نیز خطر از دست رفتن بازارهای صادراتی را در پی دارد.

برخی کارشناسان نقدی اساسی به این فرآیند وارد می‌کنند و اعتقاد دارند در شرایطی که کشور با ناترازی انرژی روبرو است باید از پدیده گاز مجازی جلوگیری شود. به نظر می‌رسد راه‌حل میانه، همان چیزی است که کارشناسان بر آن تاکید دارند یعنی بهینه‌سازی مصرف انرژی در صنایع، هدفمند کردن یارانه‌ها و سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر. در این میان باید به افزایش بهره‌وری صنایع و گلخانه‌ها توجه‌ای ویژه شود. تنها در این صورت می‌توان مطمئن بود که صادرات ایران نه بر پایه سوزاندن منابع ارزان، بلکه بر مبنای بهره‌وری و ارزش افزوده واقعی شکل خواهد گرفت.