واقعیت‌های تلخ خشک‌سالی در لرستان/ آب رودخانه‌ها به صفر رسید‌/ پیوند هزارساله ‌گسسته شد! | اقتصاد فارسی

‌خبرگزاری تسنیم  ـ لرستان| در سرزمین لرستان پیوند آب و خاک پیوندی اسطوره‌ای، زایشی و تمدن‌ساز است. این سرزمین، از کوه‌های سربه‌فلک‌کشیده‌ اشترانکوه و گرین تا دشت‌های کوهدشت و پلدختر، قرن‌هاست که در کناره‌ چشمه‌ها، جویبارها و رودخانه‌ها زیسته، زاده و بالیده‌است.

آب در لرستان شاکله‌ فرهنگی و هستی‌شناختی زیست بومیان است. این پیوند در ضرب‌المثل‌ها، آیین‌ها، نام‌گذاری‌ها و حتی در نقش‌مایه‌های قالی و گلیم حضوری دائمی دارد.

چشمه‌ها در این اقلیم یادآور شیرین‌ترین خواب‌های کوچ و دامپروری‌اند؛ و رودخانه‌ها همچون کشکان، سیمره، سزار و مادیان‌رود، رگ‌های خونی این خاک‌اند که در تن آن می‌دوند.

جغرافیای آب در لرستان همزمان با جغرافیای اسطوره، باور، و معیشت است. آب در این دیار، حامل خاطره است؛ خاطره‌ رمه‌هایی که از میان رود عبور داده می‌شدند، خاطره‌ سنگ‌های آسیاب در کرانه‌ چشمه‌های پرآب، خاطره‌ دست‌هایی که آب را از قنات و کهریز بالا می‌کشیدند.

اما آنچه امروز از این اقلیمِ هزاررنگ باقی مانده، قطعه‌قطعه‌شدن حافظه‌ آب و خاک است. آنچه زمانی توازن بود، اکنون به مرزهای تب‌دار رسیده‌ است؛ تبی به‌رنگ آفتاب، و به بوی خاک سوخته.

اقامتی بی‌انتها با خشکی‌

دهه‌هاست که تغییرات اقلیمی با پوست، با تن، با خاک، لمس می‌شوند. افزایش دمای سالانه، کاهش بارندگی‌های مؤثر، نابسامانی الگوهای بارش، تمرکز باران در بازه‌های فشرده، و افزایش خشکی هوا و زمین، سیمای اقلیم لرستان را دیگرگون کرده‌ است.

حالا لرستان درگیر اقامتی بی‌انتها با خشکی‌ است. از ابتدای دهه‌ 1400، این استان کهن‌زیسته، با تجربه‌ای پیوسته از کاهش بارش، افت منابع آبی زیرزمینی، کاهش دبی رودخانه‌ها و نابودی پوشش گیاهی روبه‌رو شده‌است.

پیش از سال 1400 نیز نشانه‌هایی در آسمان بود. بارندگی در سال‌های پایانی دهه 1390 روندی ناپایدار داشت. با آغاز سال زراعی دستگاه‌های هواشناسی از کاهش بارش‌ها خبر دادند.

آنچه در آن سال رخ داد فراتر از پیش‌بینی‌ها بود؛ آغاز خشک‌سالی‌ای با مقیاسی استانی، گسترده، و با ریشه‌های ساختاری در اقلیم، مدیریت، و تغییرات جهانی آب‌وهوا.

کاهش 36 درصدی بارندگی لرستان در سال زراعی 1401-1400 نسبت به آمار بلندمدت در حالی رخ داد که 9 هزار کیلومتر رودخانه و مسیل دائمی و غیردائمی در این استان وجود دارد.

شهرهای بی‌آب

روند کاهشی در سال 1402 ادامه یافت و میانگین بارش به کاهش 39درصدی نسبت به بلندمدت رسید. سال 1403 اما شکافی عمیق‌تر در اقلیم لرستان رقم زد.

در آن سال بارش نسبت به دوره بلندمدت 40 درصد کاهش یافت. این روند نگران‌کننده ادامه داشت و در سال 1404 به وضوح نمایانگر بحران در سرزمین آب بود.

میانگین بارش در بازه مهر تا مرداد برابر با 372 میلی‌متر ثبت شد که در مقایسه با سال آبی گذشته یعنی 1403 حدود 21 درصد کاهش داشته و نسبت به بلندمدت افتی نزدیک به 33 درصد را نشان می‌دهد.

بررسی‌های شهرستانی نیز وضعیت را بحرانی‌تر نشان می‌دهد. کمترین بارش‌ها به‌ترتیب در محدوده‌های کوهدشت، رومشکان و پلدختر گزارش شده‌است.

این مناطق پیش‌تر هم به‌دلیل اقلیم نیمه‌خشک و بارش‌های ناپایدار، آسیب‌پذیر بوده‌اند. در مقابل، منطقه انوج همچنان بیشترین بارش را داشته است، اما این افزایش محدود نتوانسته میانگین کلی را جبران کند و اثرات کاهش بارش در سایر مناطق محسوس است.

رودخانه‌ها در بستر خشکی 

بررسی‌های مظفر زیودار، مدیر مطالعات شرکت آب منطقه‌ای لرستان، نشان می‌دهد که کاهش بارش در سال آبی جاری نه‌تنها از میانگین سال گذشته کمتر بوده، بلکه فاصله چشمگیری نیز با الگوهای بلندمدت دارد.

به‌گفته او متوسط دبی رودخانه‌های لرستان در مرداد 1404 حدود 0.4 مترمکعب بر ثانیه بوده‌است، درحالی‌که در مرداد 1403 این رقم 1.3 مترمکعب بر ثانیه گزارش شده بود.

این آمار از کاهش 66 درصدی نسبت به سال گذشته و حدود 81 درصد کاهش نسبت به میانگین بلندمدت مرداد حکایت داشت. در حوضه کرخه، جایی که رودخانه کشکان و سیمره در جنوب پلدختر به‌هم می‌پیوندند، فاجعه‌ای عیان شده‌است.

متوسط دبی سرشاخه‌ها در مرداد امسال 0.2 مترمکعب بر ثانیه اندازه‌گیری شد، درحالی‌که این رقم در مرداد سال قبل 1.6 مترمکعب بود، اما تکان‌دهنده‌ترین آمار به رودخانه کشکان بازمی‌گردد.

در مرداد 1404، جریان این رودخانه در محل پلدختر به‌طور کامل قطع شد. این در حالی است که سال گذشته دبی آن حدود 6.5 مترمکعب بر ثانیه بود و در میانگین بلندمدت 13 مترمکعب بر ثانیه.

رودهای نحیف و خشک

اکنون، عددی که باید حیات و جریان زندگی را نشان دهد، به «صفر» رسیده است. این خشکی صددرصدی، پیامد مستقیم بر باغ‌های انجیر و زمین‌های زراعی پلدختر گذاشته و صدها خانوار را در تنگنای معیشتی قرار داده‌است.

کوهدشت و رومشکان نیز وضعیت بحرانی دارند. متوسط دبی سرشاخه‌ها در مرداد 1404 تنها 0.2 مترمکعب بر ثانیه بوده است. در این مناطق، افت سطح آب زیرزمینی بیش از 5 متر گزارش شده و بسیاری از چاه‌های کشاورزی نیمه‌فعال یا متروکه شده‌اند.

رودخانه‌های حوضه کارون بزرگ نیز روزگار خوبی ندارند. رودخانه تیره در دورود با دبی 0.7 مترمکعب بر ثانیه تقریباً ثابت مانده، اما نسبت به میانگین بلندمدت 69 درصد کاهش یافته‌است.

رودخانه ماربره با دبی حدود یک مترمکعب بر ثانیه نیز 65 درصد کاهش نسبت به بلندمدت داشته است. این کاهش دبی‌ها نشان می‌دهد که حتی منابع آبی که تاکنون جان سالم به در برده‌اند، در معرض تهدید جدی هستند.

سال 1404 را شاید بتوان نقطه عطفی در تاریخ اقلیمی لرستان دانست. سالی که در آن، آمارهای رسمی دیگر جای هیچ خوش‌بینی باقی نمی‌گذارند و واقعیت خشک‌سالی آشکار شده‌است.

زمین‌های بی‌بر و سوخته

کل منابع آبی لرستان در سال جاری حدود یک‌میلیارد و 637 میلیون مترمکعب برآورد شده‌است، درحالی‌که نیاز واقعی این استان بدون در نظر گرفتن تغییرات اقلیمی یک‌میلیارد و 811 میلیون مترمکعب است.

وزارت نیرو البته آمار متفاوتی ارائه کرده و منابع آبی لرستان را تنها یک‌میلیارد و 389 میلیون مترمکعب اعلام کرده.این اختلاف که 422 میلیون مترمکعب را شامل می‌شود تردیدها درباره دقت داده‌ها و سیاست‌های آبی کشور را پررنگ‌تر می‌کند.

خشک‌سالی 1404 اما تنها به ذخایر آبی محدود نمی‌شود. بیشترین ضربه بر پیکر کشاورزی فرود آمده‌است. خسارت واردشده به محصولات کشاورزی لرستان بیش از 10 هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود.

از گندم گرفته تا دیمزارهای جو و حتی باغ‌های انگور و گردو، با افت چشمگیر تولید روبه‌رو شده‌اند. خرید تضمینی گندم در سال 1404 نسبت به سال گذشته 58 درصد کاهش یافته و تنها 214 هزار و 840 تن محصول وارد چرخه خرید دولتی شده‌است.

تصویر بحران به بخش شرب نیز کشیده شده‌است. شش شهر خرم‌آباد، بروجرد، کوهدشت، دورود، الیگودرز و ازنا در ردیف مناطق دارای تنش آبی قرار گرفته‌اند.

ترک پیوند با آب 

از سوی دیگر وضعیت روستاها حتی وخیم‌تر است. در سال 1404 بیش از 620 روستا با بحران کم‌آبی روبه‌رو بوده‌اند و برای 410 روستا طرح‌های اضطراری تأمین آب در دستور کار قرار گرفته تا نیمی از زیست‌بوم روستایی لرستان زیر سایه‌ خشک‌سالی مستقیم قرار بگیرد.

لرستان در سال 1404 تنها یک استان گرفتار در خشک‌سالی نیست؛ روایتی است از ایرانِ در حال تغییر، از سرزمینی که میان کوه و رود و دشت، پیوند هزارساله‌اش با آب اکنون سست شده‌است.

گزارش از فاطمه نیازی

انتهای پیام/644/.