خطر سردرگمی در «تات» ؛ مغز متفکر کشاورزی ایران | اقتصاد فارسی

خبرگزاری تسنیم؛ گروه اقتصادی ــ سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی (تات) که در سپهر پژوهش کشاورزی کشور یکی از سازمان‌های کلیدی و اثرگذار بوده و قدمت برخی مؤسسات تابعه‌اش به بیش از یک قرن می‌رسد، از دوران تشکیل نخستین مؤسسات تحقیقاتی کشاورزی تا امروز، همواره نقش مؤثر و بنیادینی در توسعه علمی کشاورزی، تأمین امنیت غذایی و پایداری تولید در کشور ایفا کرده است. این سازمان، با مجموعه‌ای از مؤسسات و مراکز تحقیقاتی در سراسر کشور و هزاران نیروی متخصص، متعهد و کارآزموده، همواره به‌عنوان مغز متفکر و بازوی علمی وزارت جهاد کشاورزی شناخته می‌شده و در بسیاری از دستاوردهای ملی از اصلاح بذر و نهال تا آموزش‌های ترویجی نقش‌آفرین بوده است.

اما در یک‌سال گذشته، این نهاد باسابقه و اثرگذار، مسیر متفاوتی را پیموده است. کارنامه اخیر سازمان تات، از بی‌عملی و بوروکراسی تا تصمیم‌های غیرکارشناسی و واگذاری منابع علمی، تصویری از نهادی خسته و سردرگم ارائه می‌دهد که در حساس‌ترین مقطع امنیت غذایی کشور، از مأموریت اصلی خود فاصله گرفته و عملاً بی‌اثر شده است.

بی‌برنامگی در بزرگ‌ترین نهاد علمی کشاورزی

با گذشت بیش از یک‌سال، هنوز هیچ برنامه عملیاتی و اجرایی شفافی از «تات» منتشر نشده است. این در حالی است که از بیش از 200 مأموریت مندرج در «سند دانش‌بنیان امنیت غذایی»، حدود دو‌سوم آنها بر عهده این سازمان است، اما سازمان در این زمینه نه خروجی مشخصی دارد و نه گزارشی از پیشرفت آن منتشر شده است.

کارشناسان می‌گویند «تات» که باید موتور فکر و تصمیم کشاورزی کشور باشد، امروز به واحدی اداری با جلسات بی‌نتیجه و آمارهای تکراری تبدیل شده است؛ «تات» اکنون به‌جای سیاست‌سازی علمی، درگیر گفت‌وگوها و مراودات روزمره شده است.

افزون بر این، عدم ارائه برنامه شفاف الگوی کشت در سال زراعی 1404، نبود رویکرد آینده‌پژوهی در طرح‌های کلان و بی‌توجهی به پروژه‌های مسئله‌محور، «تات» را از نقش اصلی خود دور کرده است.

رکود در جذب نخبگان و بی‌توجهی به هیئت علمی

در سال‌های 1403 و 1404، با وجود سهمیه جذب اعضای هیئت علمی، «تات» اقدام مؤثری برای استخدام نیروهای جدید انجام نداده است. روند فرسودگی کادر پژوهشی ادامه دارد و انتقال نسلی در بدنه علمی متوقف مانده است. بی‌توجهی به جذب نخبگان، مانع گردش نخبگانی در بدنه سازمان شده، بلکه عملاً ظرفیت علمی کشور را بلااستفاده گذاشته است. نهادی که باید در علم و فناوری کشاورزی پیشرو باشد، امروز حتی در جذب نیروهای علمی خود نیز دچار رکود است.

افت تولید گندم؛ نماد بی‌عملی علمی

یک نمونه مهم از اختلالات در سازمان، موضوع کاهش تولید گندم است. کاهش بیش از سه‌میلیون تن گندم دیم و آبی در سال زراعی گذشته، نتیجه غیبت «تات» در میدان تصمیم و اجرا بود. در حالی‌که این سازمان باید بسته‌های فنی و اقلیمی برای مدیریت خشکسالی ارائه می‌داد، کشاورزان بدون پشتوانه علمی رها شدند. این بی‌توجهی، کشور را در مسیر وابستگی دوباره به واردات قرار داد.

در یک‌سال گذشته، روند برخی انتصابات در «تات» بیش از آن‌که بر پایه شایستگی و کارآمدی باشد، تابع روابط قومی، حلقه‌های غیرتخصصی و ترکیب‌های از پیش‌تعیین‌شده بوده است.

پیشتر نیز، در چهاردهم مردادماه سال جاری این هشدار از سوی پژوهشگران اقتصاد کشاورزی خبرگزاری تسنیم مطرح شده بود، که متأسفانه بی‌پاسخ ماند:

“اولاً با وجود چندوجهی بودن وظایف سازمان، غلبه تبارگرایی در انتصابات سازمان مشاهده می‌شود؛ بخش زیادی از مسئولان نصب شده در ستاد سازمان و مؤسسات تابعه، از تبار مسئولان سازمان بوده‌اند. دوم اینکه در فرآیند برخی از این انتصابات، تشریفات لازم جهت گرامی‌داشت و رعایت شأن و خداقوت به مدیران علمی قبلی و معرفی فرد جدید، آنچنان که در این سازمان و سازمان‌های مشابه معمول است، به‌طرز شایسته رعایت نشده است، گویا در تغییر برخی افراد خبره و متخصص، با تعدادی از مدیران ضعیف‌تر نوعی تعجیل وجود داشته است. سوم اینکه در فهرست عزل برخی مدیران در سازمان تات، نام خبرگانی به چشم می‌خورد که ضمن چند دهه خدمت در ستاد سازمان و وزارتخانه، از شایستگی‌های علمی و اجرایی آنها توسط خود مسئولان فعلی سازمان تات، توصیفات بی‌نظیری شده است!!” (کد خبر 3369445)

افزون بر این، بخشی از انتصابات اخیر از میان مدیران در شُرف بازنشستگی صورت گرفت که ارتباط کاری مستقیم خود را با عرصه تحقیق و تولید از دست داده‌اند. در حالی که ده‌ها نیروی جوان، متخصص و صاحب‌فکر در بدنه مؤسسات و مراکز تحقیقاتی «تات» حضور دارند اما در دوره جدید از چرخه تصمیم‌سازی کنار گذاشته شده‌اند. تداوم این روند، موجب رکود فکری، و بی‌انگیزگی علمی در بدنه پژوهشگران و کارشناسان سازمان شده است. بدیهی است که اداره نهاد علمی کشور با اتکا به نیروهای بازنشسته، کشاورزی را از مسیر رقابت، نوآوری و خلاقیت خارج می‌کند.

«تات»، سازمان معظمی است که بیش از 100 هزار هکتار زمین تحقیقاتی درجه‌یک در اختیار دارد، اما بررسی‌ها نشان می‌دهد بخش عمده‌ای از این اراضی از مأموریت علمی خود خارج و به کشت تجاری سپرده شده‌اند، و سازمان «تات» در بسیاری موارد عملاً نقش «اجاره‌دار» بی‌ارتباط با مأموریت‌های علمی را بازی می‌کند.

برای نمونه در اردبیل از 650 هکتار فقط 30 هکتار در اختیار پژوهش است و بقیه در اجاره بخش خصوصی قرار دارد. در مؤسسه اصلاح بذر نیز کمتر از پنج درصد زمین‌ها در خدمت تحقیقات است. در این مقوله، پرسش روشنی شکل می‌گیرد: به چه دلیل مغز علمی کشاورزی کشور خود از مسیر تحقیق به تجارت منحرف شده است؟

در حالی‌که کشاورزان با بحران آب و نهاده روبه‌رو هستند، «تات» در یک‌سال گذشته بیش از 10 همایش ملی برگزار کرده و دو همایش دیگر نیز در دست برنامه‌ریزی دارد. در حالی‌که پژوهشگران از توقف پروژه‌ها و کمبود بودجه گلایه دارند، منابع قابل‌توجهی صرف ای همایش های بی‌ثمر شده است. 

بحران مرجعیت زیستی و سقوط جایگاه ملی و بین‌المللی

گزارش بی‌پاسخ دیگر خبرگزاری تسنیم باعنوان «ایستادگی غیرحرفه‌ای «تات» مقابل تصمیم کارشناسی» (کد خبر: 3322976) نشان می‌دهد رویکرد این سازمان در برابر از دست دادن مرجعیت ملی کنوانسیون تنوع زیستی (CBD) و انتقال آن به سازمان محیط زیست، تا چه اندازه منفعلانه و غیرکارشناسی بوده است. نتیجه این انفعال، از‌دست‌رفتن جایگاه مهمی بود که «تات» طی سه دهه کسب کرده است.

چینی‌سازی برنج ایران؛ الگوی خطرناک وابستگی

خبرگزاری تسنیم، در گزارش دیگری (کد خبر 3444899)، نشان داد که در طرحی با محوریت تات، مسیر همکاری با شرکت‌های چینی در تولید بذر و فناوری برنج ایران باز شده است. روند «چینی‌سازی تدریجی برنج ایران» با راهبرد کلیدی خودکفایی در اقلام اساسی و با استقلال علمی کشور منافات جدی دارد.

انفعال «تات» در برابر بحران‌ها و نوسانات بازار اقلام اساسی

در حالی‌که بازار برنج، صیفی‌جات و بسیاری از محصولات اساسی با نوسان شدید قیمت روبه‌روست، «تات» هیچ نقشی در هدایت علمی تولید یا تنظیم بازار ایفا نکرده است. بی‌برنامگی این سازمان در سیاست‌گذاری و ترویج باعث شده کشاورزان بدون نقشه علمی، با مازاد یا کمبود در محصولات حیاتی مواجه شوند.

شیلات در بلاتکلیفی و پژوهشکده خزر در آستانه انحلال

پژوهشکده ماهیان دریای خزر، یکی از نهادهای کلیدی در حفظ ذخایر آبی کشور، در آستانه انتقال غیراصولی به استان مجاور قرار دارد (کد خبر 3306438). کارشناسان هشدار داده‌اند این تصمیم می‌تواند زنجیره تحقیقات صید و تکثیر گونه‌های بومی را مختل و اکوسیستم شمال کشور را تهدید کند. چنین تصمیم‌هایی نشان می‌دهد اولویت علمی به حاشیه رفته و مصلحت‌اندیشی‌های غیرقابل‌توجیه جای آن را گرفته است.

نارضایتی مسئولان کشور از سازمان «تات»

مسئولان کشور، طی ماه‌های اخیر، مکرر در مکرر درباره سازمان انتقاد جدی داشته و از شرایط غیرقابل‌قبول این سازمان ابراز نگرانی کرده‌اند. دکتر محمدجواد عسگری، رئیس کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی، در انتقاد به مسئولان این سازمان تصریح کرده است:

“نگاه کنید؛ ما هیچ امیدی به سازمان «تات» نداریم. این عین واقعیت است. ما بارها هم اعلام کردیم. ما باید در حوزه دانش‌بنیان کردن بخش کشاورزی حرکت کنیم. از سازمان «تات» چیزی درنمی‌آید”. 

دکتر پیمان فلسفی، سال‌ها در بدنه وزارت جهادکشاورزی حضور داشته و اکنون عضو کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی است. وی در برنامه‌ای با عنوان «چرا کشاورزان هنوز ضرر می‌کنند؛ پشت پرده اصلاح الگوی کشت» در این زمینه می‌‎گوید:

“من می‌دیدم سندهای راهبردی را رونمایی می‌کنند. اما رونمایی به‌تنهایی کافی نیست! بعد از رونمایی باید ببینیم چه اتفاقی افتاده است. متأسفانه این وضعیت در همان مقطع (رونمایی) باقی می‌ماند و تداوم پیدا نمی‌کند؛ به این دلیل که شرایط دیگرش باید مهیا باشد. فقط اینکه ما سندی بنویسیم و رونمایی کنیم کفایت نمی‌کند.” 

همچنین دکتر علیرضا عباسی، استاد ژنتیک گیاهی دانشگاه تهران و نایب‌رئیس کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی نیز، ضمن تأکید بر جایگاه خطیر سازمان «تات» در امنیت غذایی کشور، بارها درباره عملکرد مدیران این سازمان هشدار داده است.

گذشته از صاحبنظران حوزه کشاورزی و اعضای کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی، انتقادات به سازمان تات در دولت نیز مشهود است. ازجمله در بازدید سرزده شهریورماه سال جاری رئیس‌جمهور از وزارت جهاد کشاورزی نیز، نارضایتی از عملکرد سازمان «تات» از جمله موضوعات مطرح‌شده بود؛ که نشانه‌ای روشن از ضعف این سازمان در تصمیم‌سازی علمی طی یک‌سال گذشته می‌باشد.

جمع‌بندی

کارنامه‌ی یک‌ساله «تات» کلکسیونی از ضعف‌ها، و نشانه‌ای روشن از اختلال در مغز سیاست‌گذاری کشاورزی ایران است. وقتی مغز یک سازمان اینچنین از کار بیفتد، بدنه اجرایی وزارت جهادکشاورزی دچار چالش می‌شود؛ اختلالاتی مانند گرانی محصولات، کمبود نهاده‌ها، بی‌نظمی بازار و تصمیم‌های متناقض، همه از همین‌جا آغاز شده و توسعه یافته است.

امروز، تصمیم سیاستگذار برای بازگرداندن «تات» به جایگاه واقعی، فقط اصلاح ساده یک نهاد نیست؛ بلکه پیش‌شرط بازسازی کل حکمرانی در کشاورزی ایران است.

پی‌نوشت: اخبار واصله از سوی اندیشمندان و کارشناسان دغدغه‌مند حوزه کشاورزی، به گروه اقتصادی خبرگزاری تسنیم، منحصر به موارد ذکر شده نیست. خبرگزاری تسنیم آمادگی دارد، ضمن انتشار پاسخ احتمالی مدیران سازمان «تات»، با برگزاری میزگرد و مناظره و هر قالب مقتضی دیگر، نسبت به واشکافی مشکلات این سازمان، جهت اصلاح رویه‌های موجود اقدام نماید.

انتهای پیام/