اقتصاد آنلاین_ندا مؤمن: فرض کنید امروز در خانه‌ای در تهران یا مشهد نه بلکه در شهری آرام در سوئیس از خواب بیدار می‌شدید. احتمالا در طول زندگی‌تان به آموزش رایگان و باکیفیت دسترسی داشتید، خدمات درمانی مدرن و همگانی در اختیارتان بود و امید به زندگی‌تان به بیش از ۸۴ سال می‌رسید. زندگی در یک کشور توسعه‌یافته دقیقاً به چه معناست؟ آیا فقط به میزان درآمد بستگی دارد یا دسترسی به خدمات بهداشتی و آموزشی هم اهمیت دارد؟ حال اگر به جای آن، در یکی از کشور‌های فقیر آفریقایی متولد می‌شدید چطور؟ ممکن بود مدرسه‌ای برای رفتن نداشته باشید، از ابتدایی‌ترین خدمات بهداشتی محروم باشید و حتی به ۶۰ سالگی هم نرسید. تفاوت میان این دو زندگی تنها در جغرافیا نیست بلکه بازتابی است از سطح توسعه انسانی هر کشور. شاخص توسعه انسانی (HDI) که توسط برنامه توسعه سازمان ملل متحد ارائه می‌شود تلاش می‌کند با نگاهی فراتر از تولید ناخالص داخلی، تصویری جامع از کیفیت زندگی انسان‌ها ارائه دهد. این شاخص بر پایه سه معیار اصلی یعنی امید به زندگی، سطح آموزش و درآمد سرانه وضعیت توسعه انسانی کشور‌ها را می‌سنجد و آنها را در رتبه‌بندی جهانی جای می‌دهد. شاخص توسعه انسانی معیاری ترکیبی فراتر از تولید ناخالص داخلی است که به ما می‌گوید مردم یک کشور چقدر خوب زندگی می‌کنند.

شاخصی که زندگی مردم را به تصویر می‌کشد

شاخص توسعه انسانی (Human Development Index) معیاری ترکیبی است که از سوی برنامه توسعه سازمان ملل متحد (UNDP) از سال ۱۹۹۰ معرفی شده و هدف آن سنجش کیفیت کلی زندگی انسان‌ها در کشور‌های مختلف جهان است. شاخص‌های اقتصادی دیگر مانند تولید ناخالص داخلی تنها میزان تولید و درآمد را اندازه‌گیری می‌کنند، اما شاخص توسعه انسانی تلاش می‌کند تصویری جامع‌تر از توسعه ارائه دهد یعنی تصویری که سلامت، آموزش و استاندارد زندگی را نیز در نظر می‌گیرد. یعنی به ابعاد مهم زندگی انسان‌ها می‌پردازد.

این شاخص دارای سه مؤلفه کلیدی است. مورد اول همان سلامت و طول عمر است که از طریق شاخص امید به زندگی هنگام تولد سنجیده می‌شود. مورد دوم دسترسی به آموزش است که بر پایه‌ی میانگین سال‌های تحصیل و سال‌های مورد انتظار تحصیل افراد محاسبه می‌شود. در نهایت مورد سوم استاندارد زندگی است که با استفاده از درآمد ناخالص ملی سرانه تعدیل‌شده با قدرت خرید اندازه‌گیری می‌گردد. نمره توسعه انسانی برای هر کشور عددی بین ۰ تا ۱ است که بر اساس آن کشور‌ها در یکی از چهار سطح توسعه انسانی بسیار بالا، بالا، متوسط یا پایین دسته‌بندی می‌شوند. این شاخص به دلیل نگاه چند بعدی خود یکی از مهم‌ترین ابزار‌های ارزیابی پیشرفت انسانی و عدالت اجتماعی در جهان معاصر به‌شمار می‌آید.

نقشه پیشرفت ایران در ۲۳ سال گذشته

طبق آخرین گزارش منتشر شده سازمان ملل متحد در سال ۲۰۲۵ شاخص توسعه انسانی (HDI) ایران در سال ۲۰۲۳ به میزان ۰.۷۹۹ رسید و در بین ۱۹۳ کشور در رتبه ۷۵ جهان قرار گرفته است. این در حالی است که شاخص توسعه انسانی در سال ۲۰۲۲ در رتبه ۷۷ جهان قرار داشت بنابراین ایران دو پله صعود داشته است. شاخص توسعه انسانی ایران طی دو دهه اخیر یعنی از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۳ با رشد مستمر و نسبتاً پایدار همراه بوده است. این شاخص از مقدار ۰.۶۸۵ در سال ۲۰۰۰ به ۰.۷۹۹ در سال ۲۰۲۳ رسیده است و حدود ۰.۱۱۴ واحد افزایش پیدا کرده است. در واقع این رشد نشان‌دهنده‌ی ارتقاء سطح زندگی، بهبود شاخص‌های آموزشی و درمانی و نیز افزایش نسبی سطح رفاه در کشور است.

از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۰ شاخص توسعه انسانی ایران به‌صورت تدریجی و آرام از ۰.۶۸۵ به ۰.۷۴۵ افزایش یافته است. این دوره را می‌توان این مرحله از رشد توسعه انسانی را به‌واسطه‌ی گسترش آموزش عمومی، افزایش دسترسی به خدمات بهداشتی و بهبود نسبی درآمد‌ها در نظر گرفت. در سال ۲۰۱۱ ایران با افزایشی ناگهانی به عدد ۰.۷۸۷ رسید. این جهش احتمالاً نتیجه‌ی به ثمر نشستن برنامه‌های توسعه‌ای دولت در حوزه‌های آموزش عالی، سلامت همگانی و دسترسی گسترده‌تر به زیرساخت‌های خدماتی بوده است. از سال ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۸ ایران موفق به حفظ وضعیت نسبتاً باثباتی شد. اما از سال ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۱ شاخص با روند نزولی جزئی همراه شد و در سال ۲۰۲۱ به ۰.۷۷۷ کاهش یافت. این افت را می‌توان با پیامد‌های اقتصادی ناشی از تحریم‌ها، بحران ارزی و فشار‌های تورمی بر سلامت و آموزش مرتبط دانست.

در سال ۲۰۲۲ شاخص بار دیگر روند افزایشی به خود گرفت و در سال ۲۰۲۳ به ۰.۷۹۹ یعنی بالاترین حد ثبت‌شده تاکنون رسید. این امر نشان می‌دهد که با وجود فشار‌های اقتصادی، سرمایه‌گذاری در توسعه انسانی به‌ویژه در حوزه‌های سلامت و آموزش مؤثر واقع شده است. اگرچه سیرکلی شاخص توسعه انسانی صعودی بوده است، اما نوسانات آن در سال‌های اخیر نشان دهنده آسیب‌پذیری این شاخص نسبت به تحولات اقتصادی و سیاسی است. بازه‌ی زمانی ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۱ نشان می‌دهد که بدون پایداری در سیاست‌های توسعه‌ای، حفظ شاخص در سطح بالا دشوار خواهد بود.

چرا کشور‌های اسکاندیناوی همچنان صدرنشین شاخص توسعه انسانی هستند؟

در گزارش سال ۲۰۲۳ کشور‌های جهان بر اساس نمره HDI در چهار سطح توسعه انسانی بسیار بالا، بالا، متوسط و پایین طبقه‌بندی شده‌اند. تحلیل این داده‌ها نه تنها نشان‌دهنده جایگاه کشور‌ها در مسیر توسعه است بلکه بیانگر روند‌های جهانی در حوزه‌هایی نظیر سرمایه‌گذاری در آموزش، سلامت عمومی و کاهش نابرابری نیز به شمار می‌رود. در این میان ایران با امتیاز ۰.۷۹۹ در آستانه ورود به گروه کشور‌های با توسعه انسانی بسیار بالا قرار گرفته و عملکرد آن در مقایسه با کشور‌های منطقه و جهان حائز اهمیت و قابل بررسی است. با نگاهی به آخرین وضعیت شاخص توسعه انسانی در ایران و جهان و با تأکید بر جایگاه منطقه‌ای، روند‌های تاریخی و فاصله ایران با کشور‌های پیشرو در این حوزه می‌توان به نتایج مهمی دست پیدا کرد.

در رتبه‌های نخست نمودار شاخص توسعه انسانی جهان می‌توان مشاهده کرد که کشور‌های اسکاندیناوی و اروپای غربی همچنان یکه‌تازی می‌کنند. ایسلند با HDI برابر با ۰.۹۷۲ در صدر فهرست قرار دارد و پس از آن نروژ و سوئیس با شاخص ۰.۹۷۰ در جایگاه دوم و سوم هستند. دانمارک، آلمان، سوئد و استرالیا نیز همگی در بازه ۰.۹۶۲ تا ۰.۹۵۸ قرار دارند و جایگاه خود را در میان کشور‌های با توسعه انسانی بسیار بالا تثبیت کرده‌اند. در میان کشور‌های آسیایی، سنگاپور و هنگ‌کنگ با شاخص ۰.۹۵۵ و ۰.۹۴۶ به خاطر زیرساخت‌های پیشرفته آموزشی و اقتصادی در جمع کشور‌های توسعه‌یافته قرار دارند.

ایران با کسب شاخص ۰.۷۹۹ در سال ۲۰۲۳ بالاتر از چین ۰.۷۹۷ قرار گرفت و حتی به مراتب جلوتر از عراق و سودان جنوبی گرفته است. این جایگاه ایران را در دسته کشور‌هایی با توسعه انسانی بالا قرار می‌دهد. هرچند فاصله قابل توجهی با کشور‌های دارای توسعه انسانی بسیار بالا مانند آلمان، کانادا یا آمریکا وجود دارد. ایران با کمتر از ۰.۰۰۱ فاصله در آستانه ورود به گروه کشور‌های پیشرفته از منظر توسعه انسانی قرار دارد. دستاوردی که با تداوم سرمایه‌گذاری در آموزش، سلامت و کاهش نابرابری می‌تواند محقق شود.

در انتهای این فهرست، کشور‌های درگیر با فقر مزمن، جنگ و ضعف ساختاری قرار دارند. سودان جنوبی با شاخص توسعه انسانی ۰.۳۸۸ در پایین‌ترین رتبه قرار گرفته و نشان‌دهنده وضعیت بحرانی در حوزه‌های سلامت، آموزش و درآمد است. اختلاف بیش از ۰.۵۸ واحدی میان سودان جنوبی و ایسلند به‌روشنی نشان می‌دهد که شکاف توسعه انسانی در جهان یک چالش جدی و اخلاقی است. رتبه ایران در سال ۲۰۲۳ اگرچه امیدوارکننده است، اما برای رسیدن به سطوح بالاتر نیازمند سیاست‌گذاری‌های بلندمدت، پایدار و عادلانه در زمینه آموزش، سلامت و عدالت اجتماعی است. آینده توسعه ایران در گرو تمرکز بر انسان، به عنوان محور اصلی توسعه است.